Hydrothermotherapie en COVID-19

Inleiding

Het eerste geval van een nieuw ziektebeeld dook laat in december 2019 in Wuhan op als pneumonie met een onbekende oorzaak. De cluster van de eerste gevallen leek verband te houden met een plaatselijke markt voor vis en zeevruchten. Nader onderzoek wees uit dat de oorzaak van deze nieuwe pathologie een nieuw virus is dat officieel SARS-CoV-2 (Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus 2) wordt genoemd. COVID-19 is de ziekte die door dit virus wordt veroorzaakt. Gevallen van COVID-19 zijn ondertussen gemeld op alle continenten. De Wereldgezondheidsorganisatie heeft COVID-19 op 11 maart 2020 uitgeroepen tot een pandemie. Het coronavirus veroorzaakt zeer uiteenlopende klinische symptomen van asymptomatische ziekte tot ernstig acuut respiratoir syndroom met mogelijk de dood tot gevolg.

Momenteel bestaat er nog geen doeltreffende, goedgekeurde therapie voor de behandeling van COVID-19. De immuniteit van de gastheer is echter een kritieke factor voor de uitkomst van een SARS-CoV-2 infectie.

De pathofysiologie van het nieuwe coronavirus lijkt beangstigend, maar er is veel dat we eraan kunnen doen. De manier om deze onrustbarende ziekte te benaderen is een zwak punt van het virus te begrijpen, te selecteren en vervolgens aan te vallen. Omhulde virussen zoals SAR-CoV-2 zijn gevoelig voor hitte en worden vernietigd bij temperaturen die voor de mens nog tolereerbaar zijn. Alle zoogdieren gebruiken koorts om infecties aan te pakken. Het virus lijkt van lagere temperaturen te houden aangezien het stabieler is bij 4°C. Dit artikel bekijkt het mogelijke effect dat koorts of kunstmatig opgewekte lichaamswarmte op de infectie kan hebben.

Warmte, vochtigheid en COVID-19

Leven bestaat binnen een nauw afgebakend temperatuurbereik, maar virussen, die technisch gezien niet levend zijn, kunnen biologisch actief blijven in een breed spectrum van omgevingen. Omhulde virussen, zoals rhinovirussen en coronavirussen, zijn het actiefst in koele, droge omstandigheden, die in verband worden gebracht met het vaker voorkomen van infecties van de luchtwegen, waaronder infecties met SARS-CoV en SAR-CoV-2. Omhulde virussen blijven gedurende lange tijd actief in koude omgevingen. Hun vetomhulsels worden echter vernietigd bij temperaturen die voor de mens nog aanvaardbaar zijn. Zo worden door gebruik te maken van deze hittegevoeligheid virussen bij de aanmaak van vaccins gedeactiveerd. Temperaturen van 55 tot 65°C gedurende 15 tot 30 minuten zijn voldoende om een aantal omhulde virussen, zoals coronavirussen, te deactiveren.

De eerste verdedigingslinie tegen respiratoire virussen zijn de bovenste luchtwegen. Deze houden een beschermende slijmvliesbarrière in stand die vreemde deeltjes en ziekteverwekkers vasthoudt in een laag waterig slijm, waar ze door het immuunsysteem worden geïdentificeerd. Het slijm wordt vervolgens door trilhaartjes verplaatst naar de keelholte, waar het wordt ingeslikt of uitgestoten door hoesten of niezen (mucociliaire klaring). Een vochtige, beweeglijke slijmvliesbarrière is van vitaal belang bij de verdediging tegen infecties van de luchtwegen. Deze barrière wordt versterkt door warme, vochtige omstandigheden en aangetast door sigarettenrook en verontreiniging door stofdeeltjes. De neusholte en de bijholten vervullen een belangrijke thermoregulerende rol. Ze wisselen voortdurend warmte uit met de ingeademde lucht door convectie, geleiding en verdamping, waardoor de ingeademde lucht in de zomer wordt afgekoeld en in de winter wordt verwarmd en bevochtigd.

In de winter, wanneer er weinig zon is en de lucht koud en droog is, wordt de neusholte het koudste deel van het lichaam. Een gevolg is dat de luchtwegen uitdrogen en het slijm viskeuzer wordt. Hierdoor worden de omstandigheden gunstiger voor virale penetratie en vermenigvuldiging. Bij een luchtvochtigheid van ongeveer 20% wordt de mucociliaire klaring afgeremd, wordt de aangeboren antivirale afweer aangetast en wordt de functie van weefselherstel verminderd. Dit leidt tot een snellere en ernstigere infectie in vergelijking met een luchtvochtigheid van 50%.

Als respiratoire virussen voorbij die eerste verdedigingslinie komen, wordt koorts geproduceerd als onderdeel van de acute fase respons, die de tweede verdedigingslinie van het immuunsysteem vormt. Koorts is een primaire reactie op infecties die bij gewervelde dieren al meer dan 600 miljoen jaar bestaat. Koudbloedigen zoals reptielen en vissen verhogen hun kerntemperatuur tijdens een infectie door hun gedrag aan te passen. Zoogdieren hebben gesofisticeerde mechanismen ontwikkeld om warmte te creëren en te verspreiden en de oxidatieve stress te beheersen.

Wat is hydrothermotherapie

De term hydrothermotherapie komt van drie Griekse woorden - "Hudor," betekent water, "Thermo," betekent warmte, en "Therapeia," betekent heling. Het is de intelligente toepassing van water in welke vorm dan ook, met inbegrip van ijs en stoom, hetzij inwendig, hetzij uitwendig, voor de genezing van een ziekte.

Hydrothermotherapie vindt men in verschillende culturen. Het gebruik van de sauna in Finland is duizenden jaren oud en over de hele wereld zijn er andere varianten van de Finse sauna zoals de Sentō en mushi-buro in Japan, de Russische banja, de hammam in Turkije, de Meso-Amerikaanse temescal en de zweethutten bij de inheemse Amerikanen. Enkele van de oudste vermeldingen dateren van 3000 v. Chr. in India, waar men warmtebehandelingen gaf met stoombaden. De Finse sauna is waarschijnlijk de meest bestudeerde hydrothermotherapiebehandeling. De persoon zit in een houten cabine met een kachel (elektrisch of op hout) met stenen erbovenop. Het Turkse bad wordt gekenmerkt door een vochtige atmosfeer, terwijl de Finse sauna een hogere temperatuur maar een drogere lucht heeft. De temperatuur in de sauna varieert meestal van 80°C tot meer dan 100°C met een relatieve vochtigheid van 10 tot 20%. De vochtigheid wordt verhoogd wanneer water over de hete stenen wordt gegoten. De gebruikelijke duur van de sauna bij volwassenen is tussen de 5 en 20 minuten, gevolgd door een snelle afkoeling om het zweten te stoppen. Studies tonen aan dat de afkoelingsfase het aantal witte bloedcellen verhoogt. Kinderen kunnen ook een saunabad nemen samen met hun ouders. De duur is dan meestal korter (5 à 10 minuten) aan een lagere temperatuur.

Sommigen koelen liever gematigd af bij kamertemperatuur. Anderen rollen graag in de sneeuw of springen in ijskoud water. De snelle afkoeling heeft een positief effect op het hart- en vaatstelsel. Patiënten met hart- en vaatproblemen kunnen echter beter niet afkoelen door een plotse onderdompeling in koud water. Zij kiezen het best voor een geleidelijke afkoeling, bijvoorbeeld onder de douche.

Werking

Tijdens het saunabaden wordt de lichaamstemperatuur binnen 15 tot 20 minuten verhoogd tot 39°C. Dit veroorzaakt verwijding van de bloedvaten in de huid en een gewichtsverlies van ongeveer een halve kilo door het zweten. De hartslag verhoogt en de perifere weerstand vermindert. De hematologische effecten van sauna zijn de toename van hemoglobine, de witte bloedcellen, en de bloedplaatjes binnen normale grenzen. Sauna verlaagt ook het niveau van C-reactief proteïne (CRP). Een hoog CRP-gehalte, d.w.z. een hoog ontstekingsniveau, kan een negatief effect hebben op de immuniteit. Dit terwijl een lager CRP-gehalte wordt geassocieerd met een mindere systemische ontsteking. Er zijn aanwijzingen dat sauna de incidentie van verkoudheid vermindert. Men stelde in een kleine studie (n = 9) vast dat de witte bloedcellen toenemen na een enkele sessie in de Finse sauna. Een cohortstudie van Finse saunagebruikers toonde een afname aan van systemische ontsteking en oxidatieve stress.

Een ander voordeel van hyperthermiebehandelingen is dat dit leidt tot hoge niveaus van IL-6 zonder IL-1β of tumornecrosefactor (TNF) te activeren. Dit zou cytokinestormen (een ontregelde immuunrespons) kunnen voorkomen, omdat een toename van IL-6 op zichzelf de ontsteking vermindert. De geïsoleerde toename van IL-6 is de manier waarop lichaamsbeweging ontsteking vermindert. Dit gebeurt bijvoorbeeld ook door te vasten of door plantrijke diëten. Het effect van hyperthermie op de coronavirusinfectie door middel van de interferonfunctie lijkt optimaal te zijn bij hogere temperaturen. Hyperthermie induceert de synthese van gamma-interferonen in de celculturen. Bij resusapen verhoogt hyperthermie het alfa-interferon en de niet-interferon gebaseerde antivirale verbindingen. Dit alles kan de effecten van het virus tegengaan, aangezien interferon het vermogen heeft om virale infecties te vertragen of zelfs te stoppen. Een ander mogelijk mechanisme van de werking van hyperthermie tegen virussen is de toename van de vloeibaarheid van de membranen in zowel het virus als de doelweefsels, waardoor de specifieke virale pathogenese wordt beïnvloed die verband houdt met het vrijkomen, de samenklontering, de penetratie en de binding van het virus met de cel die het probeert aan te vallen.

Hydrothermotherapie is een uniek mechanisme dat een kunstmatige koorts in het menselijk lichaam opwekt. Voordelen van koorts bij een infectie zijn een betere overleving van de patiënt en een kortere duur van de ziekte.

Risico’s van saunabaden

Er zijn risico's bij het gebruik van sauna's gerapporteerd, maar deze zijn heel zeldzaam. Een overzicht van sterfgevallen in Finland bij saunagebruikers van 1990 tot 2002 wijst uit dat er minder dan 2 gevallen per 100.000 gebruikers waren. De conclusie was dan nog dat de meest voorkomende, uiteindelijke oorzaak het gebruik van alcohol was. Een afzonderlijk onderzoek meldde geen gezondheidsrisico's van sauna voor gezonde mensen van alle leeftijden. Onderzoek van de longen na het saunabaden toonde aan dat er geen schade was aan het epitheel van de luchtwegen. De voordelen van saunabezoek in vergelijking met de mogelijke risico's zijn sterk in het voordeel van sauna voor de gezondheid in het algemeen en in het bijzonder in gevallen van een milde infectie met coronavirus. Een absolute contra-indicatie voor sauna die door Finse onderzoekers was vastgesteld was hoge koorts. Heb je hoge koorts, dan ga je niet in de sauna.

Warme baden

Warme baden zijn een ander middel om het lichaam te verwarmen. Wanneer een vat met menselijke cellen en rhinovirus wordt ondergedompeld in een warmwaterbad van 45°C, onderdrukt de hitte de vermenigvuldiging van het virus met 90%, maar worden de menselijke cellen niet gedood.

Een kleine studie (N = 12) werd uitgevoerd in vitro en in vivo. De deelnemers werden ondergedompeld in heet water van 39,5°C om een kunstmatige koorts op te wekken en het effect ervan op monocyten en TNF-alfa te testen. In het vitro-gedeelte van de studie werd aangetoond dat de receptoren CD14 en CD11b, die nuttig zijn bij infecties, verhoogd waren na de waterbehandeling. Toen het in vivo gedeelte van de studie 3 uur na de hyperthermie plaatsvond, was de reactie van monocyten op endotoxinen verbeterd, wat bleek uit een grotere afgifte van TNF-alfa. De conclusie van deze studie was dat hydrothermotherapie monocyten activeert en hen voorbereidt om te reageren op infecties. Een aparte kleine studie (N = 7) was ontworpen om het effect van hydrothermotherapie gevolgd door een koude toepassing op het immuunsysteem te testen. De warmte gevolgd door afkoeling verhoogde significant het aantal witte bloedcellen, granulocyten, lymfocyten en monocyten. De onderzoekers concludeerden dat een korte koude douche na de warmtebehandeling effectief was in het verhogen van het aantal witte bloedcellen, de NK-celactiviteit en de IL-6. Lichamelijke oefening vóór de therapie had een synergetisch effect op het immuunsysteem. Hyperthermie stimuleert de afgifte van cytokinen op een vergelijkbare manier als koorts.

Grootschalig gebruik van hydrothermotherapie

Tijdens de Spaanse grieppandemie van 1918 die 50 tot 100 miljoen mensen doodde, waren er gezondheidscentra (sanatoria) voor de behandeling van de ziekte en voor gezondheidsvoorlichting. Hydrothermotherapie werd in deze sanatoria gebruikt als middel om het lichaam te helpen verschillende soorten ziekten te bestrijden. De hydrothermotherapie die werd gebruikt waren warmwaterbaden, stoombaden en kompressen. De sterfte aan de Spaanse griep in de openbare ziekenhuizen varieerde tussen de 13 en 40 procent. Uit een rapport bleek dat van de 1123 gedocumenteerde griepgevallen in een sanatorium, 446 werden behandeld als intramurale patiënten (die hydrothermotherapie kregen) en 677 als poliklinische patiënten (die ook hydrothermotherapie kregen). Slechts 1,3% van de in het sanatorium opgenomen patiënten met griep overleed, en 3,8% van de poliklinische patiënten. Hoewel er talrijke niet-gecontroleerde factoren zijn waarmee rekening moet worden gehouden, bleek hydrothermotherapie een significante factor te spelen in de kans op overleven van de Spaanse griep.

Hydrothermotherapie tegen COVID-19

Er is indirect bewijs van het nut van hydrothermotherapie tegen COVID-19. Het Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding van de Europese Unie meldde op 11 juni 2020 dat er in Europa gemiddeld 226,7 gevallen van COVID-19 per 100.000 inwoners waren voor alle aangesloten landen. Wat gebeurt er wanneer we Finland en Estland uit deze berekening halen? In deze landen maakt sauna deel uit van de cultuur. Gemiddeld gaan de Esten en de Finnen minstens één keer per week in de sauna. Door Finland en Estland uit te sluiten van de rest van de Europese landen steeg het gemiddelde aantal gevallen in Europa tot 232,9. In Finland bedroeg het aantal gevallen per 100.000 inwoners 127,6 en in Estland 148,2. Het gemiddelde aantal sterfgevallen door COVID-19 per 100.000 inwoners bedroeg 18,3 in Europa (zonder Finland en Estland), en 5,9 in Finland, en 5,2 in Estland.

Er zijn talrijke factoren die het aantal gevallen van COVID-19 in een gemeenschap of land bepalen. Bovendien is dit slechts een vaststelling en geen statistische studie. Het is echter van belang op te merken dat het aantal COVID-19-gevallen in de twee landen waar een sterke cultuur heerst van saunabaden, lager is dan het gemiddelde voor de andere Europese landen (- 54,7% in Finland en -63,6% in Estland). Veel belangrijker dan het lager aantal gevallen is het opmerkelijk lager aantal sterfgevallen door COVID-19 in Finland (-68%) en in Estland (-72%) in vergelijking met de rest van Europa. Er is dus een duidelijke correlatie tussen saunabaden en een lagere prevalentie en een lager sterftecijfer van COVID-19.

Conclusie

Uit de hierboven aangehaalde indicaties kunnen twee belangrijke conclusies worden afgeleid:

1) het verhogen van de lichaamswarmte verzwakt de virulentie van het virus en/of verbetert de immuniteit van het lichaam

2) het gebruik van warmtebehandelingen (zoals stoombaden, sauna of warme baden met water van 34°C tot 40°C) gedurende 5 tot 20 minuten, gevolgd door een sterke afkoeling, lijkt in verband te staan met een lagere incidentie van virusinfecties en een lager sterftecijfer als gevolg van COVID-19.

Frequente behandelingen van warmte gevolgd door een sterke afkoeling lijken een doeltreffende eerstelijnsbenadering te zijn in de preventie en behandeling van milde tot matige coronavirus 2-infecties. Mocht een groot aantal mensen dit toepassen, zou de impact van coronavirus 2 op de wereldbevolking aanzienlijk afnemen.

Voor alle stadia van COVID-19 is hydrothermotherapie een zeer eenvoudig toepasbare interventiemethode. Het is dus uiterst belangrijk dat deze therapie zo snel mogelijk wordt aanbevolen ter preventie en behandeling van COVID-19. Ondertussen heeft men de tijd om uitgebreide studies op te zetten om uit te zoeken in hoeverre hydrothermotherapie doeltreffend is om het immuunsysteem te verbeteren en COVID-19 te behandelen.

Hoewel hydrothermotherapie veelbelovend is voor de preventie en behandeling van COVID-19, zijn er belangrijke, praktische uitdagingen bij de toepassing ervan. Tijdens de huidige pandemie heeft de angst voor besmetting geleid tot de wijdverspreide sluiting van zogenaamde niet-essentiële sectoren, en ook van openbare en private wellnesscentra. In Finland en Estland zijn er veel particuliere sauna's. Bij ons hebben slechts weinig mensen thuis een Finse sauna. Het is eerder beperkt tot mensen met een hoger inkomen. Het is dus van groot belang dat de wellnessfaciliteiten steeds openblijven, en beschouwd worden als een essentiële sector.

Drs. Christiaan Janssens MBA

Voorzitter SpaBelgium

Verklarende woordenlijst

Het C-reactief proteïne (CRP) is een acutefase-eiwit. CRP wordt geproduceerd door de lever en afgegeven in de bloedbaan. Na het ontstaan van een ontsteking neemt de hoeveelheid CRP toe. Hierdoor is CRP belangrijk voor het vaststellen van een ontsteking of om het effect van een medische behandeling op te volgen. De toename van CRP wordt vaak al gezien voordat de patiënt iets merkt van de ontsteking.

Interferonen zijn eiwitten die worden afgescheiden door geïnfecteerde cellen. Ze spelen een belangrijke rol bij de werking van het immuunsysteem. Ze behoren tot de groep van cytokinen

Een cytokine is een molecuul dat een rol speelt in de immuunafweer. IL-6 is een cytokine, betrokken bij zowel pro-inflammatoire als anti-inflammatoire reacties. T-cellen en macrofagen produceren IL-6 om het immuunsysteem te stimuleren bij weefselschade. IL-6 wordt verder ook geproduceerd door spieren als reactie op spiercontractie (cytokines gemaakt door spieren worden ook wel myokines genoemd). IL-6 heeft ook ontstekingsremmende effecten: het remt de functie van TNF-alpha en IL-1 (eiwitten die een stimulerende werking hebben op ontstekingsreacties) en activeert IL-1ra en IL-10 (bekende ontstekingsremmers). IL-6 speelt een belangrijke rol in de koortsreactie.

Tumornecrosefactoren (TNF) vormen een subgroep van de cytokines die celdood of celoverleving kunnen veroorzaken. Aan het eind van de 19e eeuw ontdekte men genezing van tumoren als gevolg van een bacteriële infectie. Het eiwit dat hiervoor verantwoordelijk is, wordt tumornecrosefactor alfa (TNF-α) genoemd.

Bronnen:

Blum N., Blum A. Beneficial effects of sauna bathing for heart failure patients. Exp Clin Cardiol. 2007;12(1):29.

Brenner IK, Castellani JW, Gabaree C, et al. : Immune changes in humans during cold exposure: effects of prior heating and exercise. J Appl Physiol (1985). 1999;87(2).

Buijze GA, Sierevelt IN, van der Heijden BC, et al. : The Effect of Cold Showering on Health and Work: A Randomized Controlled Trial. PLoS One. 2016;11(9).

Chan KH, Peiris JS, Lam SY, et al. : The Effects of Temperature and Relative Humidity on the Viability of the SARS Coronavirus. Adv Virol. 2011.

Chicheł A, Skowronek J, Kubaszewska M, et al. : Hyperthermia – description of a method and a review of clinical applications. Reports of Practical Oncology & Radiotherapy. 2007;12(5).

Cochrane DJ: Alternating hot and cold water immersion for athlete recovery: a review. Physical Therapy in Sport. 2004;5(1):26–32.

Conti C, De Marco A, Mastromarino P, et al. : Antiviral effect of hyperthermic treatment in rhinovirus infection. Antimicrob Agents Chemother. 1999;43(4):822–829.

Crinnion WJ: Sauna as a valuable clinical tool for cardiovascular, autoimmune, toxicant- induced and other chronic health problems. Altern Med Rev. 2011;16(3):215–225.

Darnell ME, Subbarao K, Feinstone SM, et al. : Inactivation of the coronavirus that induces severe acute respiratory syndrome, SARS-CoV. J Virol Methods. 2004;121(1):85–91.

Downing JF, Martinez-Valdez H, Elizondo RS, et al. : Hyperthermia in humans enhances interferon-gamma synthesis and alters the peripheral lymphocyte population. J Interferon Res. 1988;8(2):143–150.

Duan SM, Zhao XS, Wen RF, et al. : Stability of SARS coronavirus in human specimens and environment and its sensitivity to heating and UV irradiation. Biomed Environ Sci. 2003;16(3):246–255.

Dynlacht J.R., Fox M.H. The effect of 45 C hyperthermia on the membrane fluidity of cells of several lines. Radiat Res. 1992;130(1):55–60.

Epstein M: Renal effects of head-out water immersion in man: implications for an understanding of volume homeostasis. Physiol Rev. 1978;58(3):529–581.

Ernst E, Pecho E, Wirz P, et al. : Regular sauna bathing and the incidence of common colds. Ann Med. 1990;22(4):225–227.

Evans SS, Repasky EA, Fisher DT: Fever and the thermal regulation of immunity: the immune system feels the heat. Nat Rev Immunol. 2015;15(6):335–349.

Fahy JV, Dickey BF: Airway mucus function and dysfunction. N Engl J Med. 2010;363(23):2233–2247. 10.

Gálvez I, Torres-Piles S, Ortega-Rincón E: Balneotherapy, Immune System, and Stress Response: A Hormetic Strategy? Int J Mol Sci. 2018;19(6): pii: E1687.

Gujrathi AB, Ambulgekar V, Handal A: Effect of Steam Inhalation on Nasal Mucociliary Clearance in Normal Individuals and Nasal Disease State. Journal of Contemporary Medical Research. 2016;3(5):1262–1264.

Hannuksela ML, Ellahham S: Benefits and risks of sauna bathing. Am J Med. 2001;110(2):118–126.

Heinonen I, Laukkanen JA: Effects of heat and cold on health, with special reference to Finnish sauna bathing. Am J Physiol Regul Integr Comp Physiol. 2018;314(5):R629–R638.

Huang WH, Li EJ: Instability of Nucleic Acids in Airborne Microorganisms under Far Infrared Radiation. Preprints.org 2020.

Hussain J, Cohen M: Clinical Effects of Regular Dry Sauna Bathing: A Systematic Review. Evid Based Complement Alternat Med. 2018;2018:1857413.

Hussain JN, Greaves RF, Cohen MM: A hot topic for health: Results of the Global Sauna Survey. Complement Ther Med. 2019;44:223–234.

Iguchi M, Littmann AE, Chang SH, et al. : Heat stress and cardiovascular, hormonal, and heat shock proteins in humans. J Athl Train. 2012;47(2):184–190.

Irwin MR, Opp MR: Sleep Health: Reciprocal Regulation of Sleep and Innate Immunity. Neuropsychopharmacology. 2017;42(1):129–155.

Johnson N.P., Mueller J. Updating the accounts: global mortality of the 1918–1920“ Spanish” influenza pandemic. Bull Hist Med. 2002;1:105–115.

Kampf G, Voss A, Scheithauer S: Inactivation of coronaviruses by heat. J Hosp Infect. 2020; pii: S0195-6701(20)30124-9.

Kappel M, Stadeager C, Tvede N, et al. : Effects of in vivo hyperthermia on natural killer cell activity, in vitro proliferative responses and blood mononuclear cell subpopulations. Clin Exp Immunol. 1991;84(1):175–180.

Kauppinen K. Sauna, shower, and ice water immersion. Physiological responses to brief exposures to heat, cool, and cold. Part I. Body fluid balance. Arctic Med Res. 1989; 48(2):55-63.

Kudo E, Song E, Yockey LJ, et al. : Low ambient humidity impairs barrier function and innate resistance against influenza infection. Proc Natl Acad Sci U S A. 2019;116(22):10905–10910. 10.1073.

Kukkonen-Harjula K., Kauppinen K. Health effects and risks of sauna bathing. Int J Circumpolar Health. 2006;65(3):195–205.

Kunutsor SK, Laukkanen T, Laukkanen JA: Frequent sauna bathing may reduce the risk of pneumonia in middle-aged Caucasian men: The KIHD prospective cohort study. Respir Med. 2017a;132:161–163.

Kunutsor SK, Laukkanen T, Laukkanen JA: Sauna bathing reduces the risk of respiratory diseases: a long-term prospective cohort study. Eur J Epidemiol. 2017b;32(12):1107–1111.

Kunutsor SK, Laukkanen T, Laukkanen JA: Longitudinal associations of sauna bathing with inflammation and oxidative stress: the KIHD prospective cohort study. Ann Med. 2018;50(5):437–442.

Laitinen LA, Lindqvist A, Heino M: Lungs and ventilation in sauna. Ann Clin Res. 1988;20(4):244–248.

Lamarre A, Talbot PJ: Effect of pH and temperature on the infectivity of human coronavirus 229E. Can J Microbiol. 1989;35(10):972–974.

Laukkanen J.A., Kunutsor S.K.: Is sauna bathing protective of sudden cardiac death? A review of the evidence. Prog Cardiovasc Dis. 2019;62(3):288–293.

Laukkanen J.A., Laukkanen T, Kunutsor SK: Cardiovascular and Other Health Benefits of Sauna Bathing: A Review of the Evidence. Mayo Clin Proc. 2018;93(8):1111–1121.

Laukkanen T., Khan H., Zaccardi F., et al. : Association Between Sauna Bathing and Fatal Cardiovascular and All-Cause Mortality Events. JAMA Intern Med. 2015;175(4):542–8.

Laukkanen T., Kunutsor S.K., Zaccardi F., Lee E., Willeit P., Khan H. Acute effects of sauna bathing on cardiovascular function. J Hum Hypertens.

Laukkanen J.A., Laukkanen T. Sauna bathing and systemic inflammation. Eur J Epidemiol. 2018;33(3):351–353.

Lee Mk., Lim S., Song J.A., et al. : The effects of aromatherapy essential oil inhalation on stress, sleep quality and immunity in healthy adults: Randomized controlled trial. Eur J Integr Med. 2017;12:79–86.

Lelie PN, Reesink HW, Lucas CJ: Inactivation of 12 viruses by heating steps applied during manufacture of a hepatitis B vaccine. J Med Virol. 1987;23(3):297–301.

Leppäluoto J. Human thermoregulation in sauna. Ann Clin Res. 1988;20(4):240–243.

Leyk D, Hoitz J, Becker C, et al. : Health Risks and Interventions in Exertional Heat Stress. Deutsches Arzteblatt international. 2019;116(31-32):537–544.

Liang TE: Handbook of COVID-19 Preventionand Treatment China. The First Affiliated Hospital, Zhejiang University School of Medicine.2020.

Mace TA, Zhong L, Kilpatrick C, et al. : Differentiation of CD8+ T cells into effector cells is enhanced by physiological range hyperthermia. J Leukoc Biol. 2011;90(5):951–962.

Mäkinen TM, Juvonen R, Jokelainen J, et al. : Cold temperature and low humidity are associated with increased occurrence of respiratory tract infections. Respir Med. 2009;103(3):456–462.

Markkola L., Mattila K.J., Koivikko M.J. Sauna habits and related symptoms in Finnish children. Eur J Pediatr. 1989;149(3):221–222.

Mather C, Kaups M: The Finnish Sauna: A cultural index to settlement. A Assoc Am Geog. 1963;53(4):494–504.

Ophir D, Elad Y: Effects of steam inhalation on nasal patency and nasal symptoms in patients with the common cold. Am J Otolaryngol.

Pilch W, Pokora I, Szyguła Z, et al. : Effect of a single finnish sauna session on white blood cell profile and cortisol levels in athletes and non-athletes. J Hum Kinet. 2013;39:127–135.

Raison C.L., Knight J.M., Pariante C. Interleukin (IL)-6: A good kid hanging out with bad friends (and why sauna is good for health) Brain Behav Immun. 2018;1(73):1–2.

Ruble W. Sanitarium treatment of influenza. Life Health. 1919;34(5):114.

Sajadi MM, Habibzadeh P, Vintzeleos A, et al. : Temperature and Latitude Analysis to Predict Potential Spread and Seasonality for COVID-19. 2020.

Schieber AMP, Ayres JS: Thermoregulation as a disease tolerance defense strategy. Pathog Dis. 2016;74(9); pii: ftw106.

Shemilt R, Bagabir H, Lang C, et al. : Potential mechanisms for the effects of far-infrared on the cardiovascular system - a review. Vasa. 2019;48(4):303–312.

Singh IS, Hasday JD: Fever, hyperthermia and the heat shock response. Int J Hyperthermia. 2013;29(5):423–435.

Sobajima M, Nozawa T, Ihori H, et al. : Repeated Low-Temperature Sauna Therapy Improves Cardiac and Exercise Capacity as well as Immune Competence in Patients with Heart Failure. Circulation. 2018;126(suppl_21).

Soni B, Nayak AK: Effect of inspiration cycle and ventilation rate on heat exchange in human respiratory airways. J Therm Biol. 2019;84:357–367.

Sturman LS, Ricard CS, Holmes KV: Conformational change of the coronavirus peplomer glycoprotein at pH 8.0 and 37 degrees C correlates with virus aggregation and virus-induced cell fusion. J Virol. 1990;64(6):3042–50.

Tomiyama C, Watanabe M, Honma T, et al. : The effect of repetitive mild hyperthermia on body temperature, the autonomic nervous system, and innate and adaptive immunity. Biomed Res. 2015;36(2):135–142.

Tsan MF, Gao B: Heat shock proteins and immune system. J Leukoc Biol. 2009;85(6):905–910.

Tsonis J. Sauna studies as an academic field: a new agenda for international research. Literature Aesthetics. 2017;26(1).

Tsuchiya Y, Shimizu T, Tazawa T, et al. : Effects of hot deep seawater bathing on the immune cell distribution in peripheral blood from healthy young men. Environ Health Prev Med. 2003;8(5):161–165.

Tsuji B, Hayashi K, Kondo N, et al. : Characteristics of hyperthermia-induced hyperventilation in humans. Temperature (Austin). 2016;3(1):146–160.

Tyrrell D, Barrow I, Arthur J: Local hyperthermia benefits natural and experimental common colds. BMJ. 1989;298(6683):1280–1283.

Tyrrell DA: Hot news on the common cold. Annu Rev Microbiol. 1988;42:35–47.

Uzunoglu E, Yentur S, Kayar AH, et al. : Effect of mild heat stress on heat shock protein 70 in a balneotherapy model. Eur J Integr Med. 2017;9(C):86–90.

Wang J: Crisis and Opportunities for the Chinese Hot Springs Industry in Year 2020.China, Asia-Pacific Institute for Hydrotherapy and Climatotherapy Tourism.2020.

Wang J, Tang K, Feng K, et al. : High Temperature and High Humidity Reduce the Transmission of COVID-19.2020.

WHO Report: First data on stability and resistance of SARS coronavirus compiled by members of WHO laboratory network, WHO Multi-center Collaborative Network on SARS Diagnosis. 2003.

Zellner M, Hergovics N, Roth E, et al. : Human monocyte stimulation by experimental whole body hyperthermia. Wien Klin Wochenschr.

Zhu N., Zhang D., Wang W., Li X. A novel coronavirus from patients with pneumonia in China, 2019. N Engl J Med. 2020. 

Terug naar Home